अशी करा; वांग्याची लागवड

वांग्याचे झाड काटेरी असल्यामूळे पाण्याचा निचरा होण्यार्‍या सर्व जमिनीत या पिकाची लागवड केली जाते. वाग्याच्या अधिक उत्पादनासाठी त्याचे लागवड व्यवस्थापन, योग्य जातीची निवड आणि कीड-रोगाचा वेळीच बंदोबस्त या गोष्टी महत्त्वाच्या असतात. आधुनिक पद्धतीने व्यवस्थापन केल्यास वाग्यातून हेक्टरी 35 टनापर्यंत उत्पादन घेता येते.

पोषक अन्नघटक : पोषक अन्नघटकाच्या दृष्टीने वांग्याची तुलना टोमॉटोशी करता येते. वांग्याच्या फळाच्या 100 ग्रॉम खाण्यायोग्य भागात 93 टक्के पाणी 4 टक्के कॉब्रोहार्डेक, 1.4 टक्के प्रथिने, 0.3 टक्के खनिजे, 1.3 टक्के तंतु, 0.018 टक्के कॉलशीअम, 0.01 मॅगनेशिअम, 0.0009 लोह, 0.003 टक्के सोडियम, 0.002 पोटीशिअम, 0.017 टक्के तांबे, 0.044 टक्के गंधक या सारखी खनिजे असतात. याशिवाय ‘अ’ जीवनसत्त्वही वांग्यात आढळून येते. मधुमेह व यक्रुताच्य अजारावर वांगी खाण्याची शिफारस केली जाते.

अशा या पोषक आन्नघटकामुळे वांगी या फळभाजीचा दैनंदिन आहारामध्ये समावेश करणे आवश्यक आहे. वांग्यापासून भाजी, भरीत वांगी या सारखे पदार्थ तयार केले जातात. उन्हाळ्यात ज्या ठिाकणी पाण्याची टंचाई असते अशा ठिकाणी वांग्याचे पीक घेणे शक्य होत नाही. तेथे वांगी कापून त्या पासून तयार केलेल्या फोडी उन्हात वाळवून ठेवतात. त्यांना ऊसर्‍या असे म्हणतात. याचा उपयोग उन्हाळयात भाजी करण्यासाठी केला जातो. 

प्रकार : वांगी प्रामुख्याने तीन प्रकार पडतात. त्यामध्ये गोल, लांब व सडपातळ व ठेंगण्या झाडाची असे प्रकार पडतात. 

जाती : पुसा पर्पल क्लस्टर, पुसा क्रांती, पुसा अनमोल, पुसा पर्पल राउंड, अर्का शिरीष, अर्का कुसुमाकर, अर्का, नवनीत, आझाद क्रांती, विजय हायब्रीड, महाराष्ट्रात लागवडीस शिफारस केलेल्या

वांग्याचे प्रकार : मांजरी गोटा, वैशाली, पुसा क्रांती, पुसा जांभळी गोल, पुसा जांभळी लांब,

सुधारीत जाती : वैशाली, मांजरी गोटा, रूचिरा, प्रगती, कृष्णा, फुले हरित, फुलेअर्जुन, को-1, को-2 व पी.के.एम.पुसा, पर्पल क्लस्टर, अरूणा, अनुराधा, पंचगंगाचे गैरव.  

रोग : वांगे टोमॅटो आणि मिरची या तिन्हीचे जुनकीय गुणधर्म सारखे असतात. परंतु ही पिके एकाच वाफ्यात घेतली जात नाहीत. कारण सुत्रकृमींचा प्रादुर्भाव होतो. याच्या रोपट्यांवर तुडतुड्यांचा प्रादुर्भाव झाल्यास, ते या पिकावरील रस शोषून घेतात. यामुळे ते पिक पिवळे पडते, वांग्याची वाढ होत नाही.

हवामान आणि जमीन : या पिकाला कोरडे व थंड हवामान चांगले मानवते. ढगाळ वातावरण आणि अतत पडणारा पाऊस अशा परिस्थितीत कीड व रोगाचा मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव होतो. 30 अंश सेल्सिअस पेक्षा अधिक तापमान असेल तर फळधारणेवर विपरीत परिणाम होऊन उत्पादन कमी होते. साधारण 13 ते 21 सेल्सिअस तापमान या पिकासाठी चांगले मानले जाते. वांग्याचे पीक वेगवेगळ्या जमिनीमध्ये येऊ शकते. पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी मध्यम काळी, कसदार जमीन या पिकासाठी उत्तम असते. नदीकाठच्या गाळाच्या जमिनीत वांग्याचे उत्पादन अधिक येते. 5.5 ते 6.0 सामू असलेल्या जमिनीत या पिकाची वाढ चांगली होते.

लागवड व हंगाम : वांग्याची लागवड वर्षभर करता येते. हेक्टरी 500 ग्रॅम बियाणे पुरते. संकरित वाणांचे 150 ग्रॅम बियाणे पुरते. गादीवाफ्यावर आठ ते दहा सें.मी. अंतरावर ओळीतून ‘बी’ पेरावे. साधारण 12 ते 15 सें.मी. उंचीची झाल्यावर रोपांची लावगड करावी. ‘बी’ पेरल्यानंतर साधारण चार ते पाच आठवड्यांनी रोपे लागवडीस तयार होतात. कसदार जमिनीत 90 बाय 90 सें.मी. मध्यम प्रतीच्या जमिनीत 90 बाय 75 सें.मी. आणि हलक्या जमिनीत 75 बाय 6 सें.मी. अंतर ठेवावे.

आभिवध्दी : वांग्याची रोपे गादीवाफेवर तयार करतात. प्रत्येक वाफा 7.5 लांब व 1.2 रुंद तर 10 सेंटी मिटर उंचीचा तयार करावा. प्रत्येक गादीवाफ्यासाठी 20 किलो चागले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोष्ट खत आणि अर्धा किलो 15:15:25 हे मिसळून चांगल्या प्रकारे भिजवावे. सर्वसाधरणपणे एक हेक्टरी वांग्याची लागवड करण्यासाठी  250 ते 370 ग्रॅाम बियाणे गादी वाफ्यावर पेरावे लागतात. पेरणीपूर्वी वांग्याच्या बियांवर एक किलोला तीन ग्रॉम या प्रमाणात पारायुक्त बुरशीनाशकाची कोरडी प्रकिया करावी. अशा प्रकारे बिजप्रक्रिया केलेले ‘बी’ पाच सें. मी. अंतर ठेवून गादीवाफ्यावर सहा ते 12 मि.मी. खोलीवर पेरावे. त्यानंतर त्याला झाराने हलके पाणी घालावे. बियाणाची उगवण होईपर्यंत गादी वाफ्यावर वाढलेल्या गवताचे आच्छादन टाकावे. गादी वाफ्याला दररोज सकाळी नियमीतपणे झाराने पाणी द्यावे. बियांची पेरणी केल्यापासून चार आठवड्यात वांग्याची रोपे शेतात लावणीसाठी तयार होतात. रोपाची उंची 15 सें.मि. तसेच प्रत्येक रोपांवर चार पाने आल्यानंतर रोपे लागवडीसाठी वापरावेत.

लागवड : सरी वरंबा पद्धतीने लागवड करावी. लागवडीपूर्वी सरी ओल्या करून घ्याव्यात. वरंबाच्या एका बाजुवर रोपाची लागवड करावी. एका जागी एकच रोप या प्रमाणे दोन रोपातील अंतर 75 सेंमी ठेवावे. रोप लावणीपूर्वी रिमझिम पाऊस पडत असल्यास शेताला ओलवणीची आवश्यकता नसते. रोपाच्या लागवडीच्या वेळी ढगाळ वातावरण व रिमझिम पाऊस आसल्यास रोपाचा लवकर जम बसतो. उन्हाळयात लागवड करताना शेताची वरील प्रमाणे ओलवणी केल्यावर दुपारी चारनंतर ऊन कमी झाल्यावर रोपाची लागवड करावी. त्यासाठी दोन झाडामध्ये  60 बाय 60 सेंमी किंवा 75 बाय 75 सेंमी अंतर ठेवावे.

पीक संरक्षण : गादीवाफ्यावरील रोपांचे किंडीपासून संरक्षण करणे अंत्यात आवश्यक असते, रोपावरील तुडतोडे, फुलकिडे आदी किडींच्या नियंत्रणासाठी बियांची पेरणीनंतर दोन आठवाडांनी 10 लिटर पाण्यात 12 मिली मिटर एजॉसल्फॉन (35%) किंवा 2.5 मिली मिटर फॉस्फरस 85% किंवा 10 मिली मिटर डायमेथेअर 90 % या प्रमाणात मिसळून रोपावर फवारणी करावी. शिवाय वांग्यावर फळे पोखरणारी अळी, खोड पोखरणारी अळी, नागअळी या किडी पडतात. याचा वेळीच बंदोबस्त करावा तर करपा, भुरी, पानांवरील ठिपके, फळकुज या रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ नये म्हणून सुरूवातीपासून काळजी घ्यावी.

 खत व्यवस्थापन : वांग्याचे पीक बराचा काळ जमिनीत राहत असल्यामुळे सुरवातीला जमिनीची चांगली मशागत करुन घ्यावी. मशागतीच्या वेळी चांगले कुजलेल शेण खत किंवा कंपोस्ट खत 25 टन दर हेक्टरी या प्रमाणात सर्वत्र प्रसरावे. त्यानंतर 75 सेंटी मिटर अंतरावर सरी तयार करुन घ्याव्यात. जमीन तयार केल्यानंतर जमिनीत हेक्टरी 20 ते 25 टन चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळावे. अधिक उत्पादनासाठी हेक्टरी 100 किलो नत्र, 50 किलो स्फुरदव 50 किलो पालाश ही रासायनिक खते द्यावीत.

नत्राची अर्धी मात्रा 30 दिवसांच्या अंतराने तीन हप्त्यात सप्रमाणात विभागून द्यावी. नत्राची उर्वरीत मात्रा 30 दिवसांच्या अंतराने तीन हप्त्यात समप्रमाणात विभागून द्यावी. पहिला हप्ता लावगडीनंतर दोन महिनात्यांनी दुसरा त्यानंतर एक महिन्यांनी आणि तिसरा शेवटचा हप्ता लागवडीनंतर साडेतीन महिन्यांनी द्यावा. हे खते चांगल्या प्रकारे जमिनीत मिसळून शेताला हलके पाणी द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन : रोपांचे स्थलांतर केल्यानंतर ताबडतोब पाणी द्यावे. हिवाळ्यात सात ते आठ दिवसांच्या अंतराने तर उन्हाळ्यात पाच ते सहा दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. पावसाळ्यात आवश्यकतेनुसार पाणी द्यावे. ठिबकसिंचनाच्या माध्यमातून वांग्यासाठी पाणी नियोजन केल्यास तणांच्या वाढीवर नियंत्रन राहून उत्पादनात भर पडते.

आंतरमशागत : पिकामध्ये नियमित खुरपणी, कोळपणी करून तणांचा बंदोबस्त करावा. झाडांना मातीची थर द्यावी. त्यामुळे जमिनीत हवा खेळती राहून मुळांची वाढ चांगली होते. पिकाच्या दोन ओळीमध्ये काळ्या पॉलीथीनचे आच्छादन केल्यास तणांवर नियंत्रण राहते.

संजीवकांचा वापर : फुलधारणेत वाढ होण्यासाठी दोन ते चार डी, एन. ए. ए. आणि 4 सी.पी. यु. ही. संजीवके अतिशय परिणामकारक आहेत. 4 डी. चे 2 पी.पी. एम. द्रावण फुले येणे सुरू झाल्यावर 60 ते 70 दिवसांपर्यंत एका आठवड्याच्या अंतराने संपूर्ण झाडावर फवारावे. त्यामुळे उत्पादनात 50 टक्क्यांनी वाढ होते.

काढणी : रोपांच्या लागवडीनंतर 10 ते 12 आठवड्यांनी वांगी काढणीसाठी तयार होतात. पूर्ण वाढलेली परंतू कवळी आर्कषक अणि चमकदार फळे काढावीत. फळांचा रंग मंद दिसल्यास ती फळे जास्त पक्व झाली आहेत असे समजावे. पिकलेल्या फळाची प्रत खालवलेली असते, अशा फळांना बाजारात मागणी नसते अशी फळे झाडावर जास्त काळ राहिली तर झाडावर फळे लागण्याचा वेग कमी होतो. त्यामुळे नेहमी चार ते पाच दिवसाच्या अंतराने 10 ते 12 वेळा वांग्याची तोडणी करावी. फळाची काढणी करताना फळाचे देट चाकूने किंवा कातरीने कापून काढावे. फळाची कापणी करताना फळावर आखूड देट राहू द्यावे. त्यामुळे फळांची टिकवण क्षमता वाढते.

प्रतवारी : वांगाच्या फळाचा आकार, रंग या प्रमाणे फळाची प्रतवारी करुन किडलेली रोगट वांगी बाजूला काढून चांगली वांगी विक्री साठी पाठवावी. लांबच्या बाजारपेठेसाठी काढणी एक दिवस आगोदर तर जवळच्या बाजारपेठेसाठीची काढणी त्याच दिवशी सकाळी करावी. वांगी डालीत किंवा पोत्यात भरुन लवकरात लवकर बाजारात पोहचवावीत. उन्हाळ्यात एक ते दोन दिवस व हिवाळ्यात तीन ते चार दिवस वांगी सावलीत ठेवता येतात. शीतगृहात आठ ते दहा अंश सेल्सिअस तापमानाला 85 ते 95 टक्के सापेक्ष आद्रता असताना वांग साते ते दहा दिवस चांगल्या आवस्थेत ठेवता येतात. वांग्याच्या फळांना तीन टक्के मेणाचा लेप लावल्यास फळाचे वजन कमी होत नाही. याशिवाय 30 ते 40 टक्के मेणाचा लेप लावल्यास ही फळे खोलीच्या तापमानात जास्त दिवस साठवून ठेवता येतात

उत्पादन : वांगाचे उत्पादन विविध बाबींवर अवलंबून असते. यामध्ये जमिनीचा प्रकार जमिनीची सुपिकता व वांगाची जात यांचा समावेश होतो. वांगाचे जातीनिहाय हेक्टरी 25 ते 35 टनापर्यंत उत्पादन घेता येते.

डॉ. दिपाली दीपक घोडके, मृद विज्ञान शास्त्र विभाग, कृष्णा कृषी महाविद्यालय, रेठरे बु., ता. कराड, जि. सातारा.