असे करा, गाजर गवत तणांचे एकात्मिक नियत्रंण

महाराष्ट्र राज्यात गाजर गवत हे पाढंरीफुली, चटकचांदणी, ओसाडी व कॉग्रेसगवत अशा अनेक नावाने ओळखले जाते. गाजर गवत हे एक परदेशी तण असून याला शास्त्रीय भाषेत पार्थेनियम हिस्टोरियो फोरस असे म्हणतात. गाजर गवताचे मुळस्थान अमेरिकेतील मेस्किको असून जागातील इतर देशात या तनाचा प्रसार मेक्सिको पासून झालेला आहे.

गाजर गवताच्या एका झाडाला साधारणंत: 1000 पर्यंत फूले येऊ शकतात व एका झाडापासून 10 ते 15 हजार बिया निर्माण होऊ शकतात. इतके सर्व बी सुमारे अडीच ते तीन एकर जमीन व्यापून टाकू शकते. बी काळसर लंब वर्तुळकार, लहान आणि वजनाने हलके असते. बियात दोन अनुबंध असतात. त्यामुळे ते वाऱ्याने सहज उडून जाऊन तणाचा प्रसार होतो.

गाजर गवत तणांचा प्रसार

या गवताचा प्रादुर्भाव व प्रसार हा शेतीमधील बांधव शेताच्या बाजूचे बांध, पडीक जमीन, चराऊ कुरणे, औद्योगिक वसाहती, महामार्ग, रेल्वेमार्ग, महामार्गाच्या दुतर्फा, नदी-नाले, तलाव इत्यादी ठिकाणी हे तण मोठ्या प्रमाणात आढळुन येते. तसेच शेतातील जवळ पास सर्वच पिकांमध्ये उदा. तुर, कापुस, ज्वारी, भुईमुग, ऊस, भाजीपाला व फळपिके यामध्ये सुध्दा आढळुन येते.

गाजर गवतामुळे आरोग्यावर होणारे दुष्‌परिणाम

गाजर गवताच्या फुलामधील परागकणामुळे माणसांना विविध प्रकारची ॲलर्जी होते. उदा. सर्दी, शिंका, अंग खाजणे, दमा, श्र्वसणाचा त्रास, त्वाचा विकार इत्यादी.

वनस्पतीत आढळणाऱ्या पार्थेनीनया ग्लुकोसाईड शिवाय काही ॲक्लोईडस सुध्दा आढळतात. त्यामुळे त्याला कडवट न आवडणारा वास येतो. त्यामुळे जनावरे हे गवत खात नाहीत. या तणाशी माणसाचा संपर्क आलातर त्वचारोग, एक्झीमा व अस्थमा या सारखे विकार होतात. शेतातील पिकाबरोबर अन्नासांठी स्पर्धा केल्यामुळे उत्पादनात घट आणि पडीक जमिनीतील जनावरांच्या चराई क्षेत्रात घट येते. परागकणांमुळे तेलबिया, भाजीपाला व फळे इत्यादी पिकांच्या उत्पादनात घट होते. तसेच मुळाद्वारे जमिनीत विषारी रसायने सोडल्यामुळे पिकाच्या उत्पादनात घट होते. या गवतामुळे होणारे नुकसान विचारात घेता पुढील प्रमाणे उपाययोजना करता येईल.

गाजर गवताचे प्रतिबंधात्मक उपाययोजना

शेतातील गाजर गवत फुलावर येण्यापूर्वी मुळा सकट उपटुन काढावे. कंपोस्टखड्डे, ओलीताचे दांड, शेतातील बांध, शेताच्या कडेचे बांध, रेल्वे लाईन्स, रस्ते पडीक जमीनी इत्यादी. ठिकाणचे गाजर गवत संपुर्णत: मुळासकट उपटुन टाकावे व त्याचा ढिग करुन वाळल्यानंतर जाळावे. यामुळे पहिल्या पावसात उगवुन आलेले गाजर गवताचे उच्चाटन होईल. पावसाळा संपल्यावर वाळलेले गाजर गवत दक्षता घेऊन जाळून टाकावे.

गाजर गवताचे निवारणात्मक उपाययोजना

उभ्या पिकांतील गाजर गवत निंदणी, खुरपणी, कोळपणीद्वारे मुळासकट काढावे. पडीक जमिनीत म्हणजेच कोणतेही पीक, फळझाडे नसलेल्या ठिकाणी ग्लायफोसेट (41% एस.एल) 8 ते 10 मि. ली. किंवा 2, 4-डी (58%) 2 ते 3 मि. ली. प्रति लिटर याप्रमाणे तण नाशकाची शिफारस आहे. तथपी 2,4-डीचा वापर करताना परिसरात व्दिदल पीक असलेल्या शेतात फवारणी जाणार नाही, याची काळजी घ्यावी. पीक उभे असताना तण नाशकाचा वापर करणे टाळावे. उगवणपूर्व तणनाशकांचा वापर करण्यापूर्वी तज्ञांचा सल्ला घ्यावा. पीक व तण उगवणीपूर्वी ॲट्राझीन 1.5 कि. प्रति हे. 500 ते 600 लिटर पाणी वापरुन फवारणी करावी. वरील तणनाशके उपलब्ध नसल्यास 10% मिठाचे द्रावण तयार करुन ज्याठिकाणी दाट गाजर गवत आहे, त्या ठिकाणी फवारणी करावी.

गाजर गवताचे नैसर्गिक नियत्रंण

विविध लागवड पध्दतीप्रमाणे विविध पिकांची फेरबदल करुन ही गाजर गवताची समस्या कमी करता येऊ शकते उदा. ज्वारी, झेंडु, धैंचा, बरसीम आदीमुळे प्रसार कमी होतो त्याची वाढ खुंडते.

यांत्रिक पदध्तीने गाजर गवत नियत्रंण

यंत्राच्या साह्याने किंवा विळयाने गाजर गवत मुळासकट काढावे व त्यांची विल्हेवाट लावावी. योग्य प्रकारे नष्ट न केल्यास ते पुन्हा उगवू शकते, यासाठी पावसाळा हा चांगला काळ आहे. हाताने गाजर गवत उपटताना हातमोज्याचा वापर करावा.

गाजर गवताची निर्मुलनात्मक उपाययोजना

गाजर गवत हे सर्वच ठिकाणी वाढत असल्यामुळे संघटीतरित्या शेतकरी, ग्रामपंचायती, शैक्षणिक संस्था, शास्त्रज्ञ यांच्या साह्याने ग्रामीण भागात जागरुकता निर्माण करावी. त्यासाठी कार्यशाळा, चर्चासत्रे व कार्यक्रम यांचा उपयोग होईल. गाजर गवताकडे सामाजिक दक्षतेचा विषय म्हणून पाहून त्यानुसार नियोजन करावे. म्हणून एकाच वेळी सामुहिकरित्या गाजर गवत फुलावर येण्यापूर्वी नष्ट केल्यास गाजर गवत वाढीस आळा बसू शकेल, म्हणून या तणाच्या नियत्रंणासाठी दरवर्षी 16 ते 22 ऑगस्ट या सप्ताहात संपूर्ण भारतात गाजर गवत जनजागृती मोहिम राबविली जाते.

गाजर गवताचे जैविक नियत्रंण

गाजर गवताचे जैविक नियत्रंणासाठी प्रकल्प संचालक, जैविक नियत्रंण बेंगलोर यांनी संशोधित केलेल्या, (झायगोग्रामा बायोकोलोराटा) या मेक्सीकन भुंग्याची गाजर गवत नियत्रंणासाठी शिफारस केलेली आहे. सदरचे भुंगे पाऊस पडल्यानंतर प्रतिहेक्टरी 500 भुंगे सोडल्यास हे स्थिर होऊन गाजर गवताचे प्रभावी नियत्रंण करतात.

प्रा. संजय बाबासाहेब बडे सहाय्यक प्राध्यापक (कृषिविद्या), दादासाहेब पाटील कृषि महाविद्यालय, दहेगांव, ता. वैजापुर, जि. औरंगाबाद. मो. 7888297859