फायद्याची फणस शेती

फणस हे नगदी पीक म्हणून फायदेशीर ठरू शकते. दक्षिणेकडील राज्यांतील फणस शेती पाहिल्यास याची साक्ष पटू शकते. अन्नप्रक्रिया उद्योगामध्ये या फळाला फार वरचे स्थान आहे. कर्नाटक, केरळ, तामिळनाडूत फणसाचे विविध पदार्थ विकून आणि निर्यात करून चांगली कमाई केली जात आहे. मोठय़ा प्रमाणावर फणस लागवड झाल्यास कोकणात त्यावर मोठा प्रक्रिया उद्योग उभा राहू शकेल.

हवामान व जमीन : या वृक्षाला थंड हवामान आणि तीव्र उन्हाळा सोसत नाही, पण उष्ण-दमट हवामान आणि मध्यम पाऊस असणाऱ्या भागात त्याची चांगली वाढ होऊ शकते. लागवड कोणत्याही प्रकारच्या जमिनीवर करता येते. पण खोल आणि पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या जमिनीत वाढ चांगली होते. काळ्या चिकण मातीत फळे उशिरा आणि कमी धरतात. समुद्रसपाटीपासून १६०० मीटर उंचीपर्यंतच्या भागामध्ये हा वृक्ष वाढू शकतो. पण १२०० मीटर उंचीवरच्या भागातील फळे कमी दर्जाची असतात.

फणसाच्या जाती: फणसाच्या फळांचे कापा आणि बरका (रसाळ) हे दोन मुख्य प्रकार पडतात. कापा आणि बरका याप्रमाणेच विलायती फणस हीसुद्धा एक जात आहे.

कापा जातिचे फणस हा बरक्या फणसापेक्षा कमी गोड आणि रसाळ असतो. गरे कापता येण्याजोगे असल्याने याला कापा म्हणतात. कापा फणस कापायला बरकापेक्षा थोडे सोपे असते. कापा फणस हा प्रामुख्याने देशावर आढळून येतो. कापा गरे मधुर स्वादाचे, खुसखुशीत असतात. त्यामुळे बाजारात विक्री करण्यायोग्य असतात. टिकवणक्षमताही रसाळ गऱ्यांपेक्षा चांगली असते. रसाळ फणसाचे गरे कापता येत नाहीत. नावाप्रमाणेच ते रसाळ, तंतुमय आणि उग्र स्वादाचे असतात. त्यामुळे फणसपोळी करण्यासाठी त्यांचा वापर केला जातो. हे गरे पिकल्यानंतर फार काळ टिकत नाहीत. फळांचे आकारमान, चव, गंध, सालीचा प्रकार, काटे आणि त्याचा दाटपणा यावरूनही फणसाचे प्रकार पडतात.

बरका ही फणसाची एक जात अधिक मधुर आणि रसाळ असतो. बरका फणस हा प्रामुख्याने कोकणात आढळून येतो. बरकाचे गरे काप्याच्या गरांपेक्षा जास्त चिकट असतात. कोकणात या प्रकारच्या फणसाचा रस काढून तो तांदळाच्या रव्यात मिसळून सांदणे हा गोड पदार्थ करतात. फणसाच्या कापा आणि बरका याप्रमाणेच विलायती फणस हीसुद्धा एक जात आहे. या जातीचा फणस प्रामुख्याने भाजीसाठी वापरतात. सकल्या, नीर आणि डगूळ याही फणसाच्या जाती आहेत.

तमिळनाडूमध्ये रुद्राक्षी नावाची लहान फळे असणारी आणि कमी काट्याची जात आढळते. श्रीलंकेत मध्यम दर्जाची फळे असणारी आणि गैरहंगामी फळे धरणारी जात आढळते. रान फणस, बाधर आणि विलायती फणस या फणसाच्या कुळातीलच वनस्पती आहेत. कमी-अधिक प्रमाणात त्यांचेही गुणधर्म फणसासारखेच आहेत. विलायती किंवा नीर फणस किंवा बटाटा फणसाची लागवडही आपल्याकडे काही प्रमाणात होते. त्याच्या पिठाची भाकरीही केली जात असल्याने त्याला ‘ब्रेड फ्रूट’ म्हणतात.

कोकण कृषी विद्यापीठाने प्रसारित केलेली जात ‘कोकण प्रॉलिफिक’ कोकणात लागवडीसाठी उपयुक्त आहे. विशेषत: या जातीची फळे जाड, पिवळसर पांढरट रंगाचे, खुसखुशीत, गोड स्वादाचे गरे पाऊस पडल्यावरही गरे चांगले राहतात.

लागवड तंत्रज्ञान : फणसाच्या रोपांची निर्मिती बियांपासून होते. बियांना आठळ्या म्हणतात. कलमे गुटी पद्धतीने बांधता येतात. त्याचप्रमाणे आंब्याच्या कोयीपासून (बाठ) जसे बाठे कलम बांधले जाते, त्याप्रमाणे फणसाच्या आठळ्यांपासून तयार होणाऱ्या कोवळ्या रोपांवरही कलमे बांधता येतात. त्याला इपिकोटाइल ग्राफ्टिंग असे म्हटले जाते. कोकणात फणसाची कलमे जगण्याचे प्रमाण ५० ते ९० टक्के एवढे आहे. एप्रिल आणि मे महिना कलमे बांधण्यासाठी उत्तम हंगाम आहे. दापोलीच्या डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठाच्या शिफारशीनुसार फणसाची लागवड आठ ते दहा मीटर अंतरावर पावसाळी हंगामामध्ये करावी. चांगल्या जातीच्या कापा फणसाची जात निवडावी.

फुल व फळ धारणा : नोव्हेंबर ते जानेवारी हा फणसाचा फुले येण्याचा काळ आहे. फळांचा हंगाम जून महिन्यापर्यंत चालतो. फणसामध्ये नर व संयुक्त (मादी फुले) वेगवेगळी येतात; पण ती एकाच झाडावर असतात. या फुलांमधला फरक बऱ्याचदा लक्षात येत नाही. झाडाच्या अगदी जवळ जाऊन निरीक्षण केल्यावरच हा फरक कळतो. नर फुले ही गोलसर असतात आणि हाताने स्पर्श केल्यानंतर गुळगुळीतपणा जाणवतो, तर मादी फुले लांबट असून काटेरी दिसतात. फणसाच्या फांद्यांवर फुले लागतात; पण बहुतेक वेळा मुख्य खोडावर म्हणजेच मधल्या जाड्या खोडावर किंवा मुख्य खोडालगतच्या आलेल्या मोठ्या फांद्यांवर जी मादी फुले असतात, त्यांचेच रूपांतर फळांमध्ये होते. उत्पादनाच्या दृष्टीने म्हणूनच या दोन ठिकाणी आलेल्या फुलांवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्‍यक ठरते.

फांद्या जेवढ्या जाड असतील, तेवढी सशक्त आणि जोमदार फुले लागतील, त्यामुळे उत्पादनातदेखील वाढ मिळेल. आपल्याकडे कापा आणि बरका अशी मिश्र लागवड सगळीकडे आढळून येते. उत्पादनाच्या दृष्टीने दोन्ही प्रकारची झाडे महत्त्वाची आहेत. जास्तीत जास्त फणसाच्या मुख्य खोड व फांद्या सशक्त करण्याकडे लक्ष केंद्रित करणे आवश्‍यक आहे. फणसाच्या फांद्या जाड करण्यासाठी संतुलित अन्नपुरवठा हा सगळ्यात चांगला उपाय आहे. एका पूर्ण वाढलेल्या फणसाच्या झाडाला जून महिन्यात 30 किलो शेणखत किंवा कंपोस्ट द्यावे. तसेच 500 ग्रॅम नत्र, 250 ग्रॅम स्फुरद व 250 ग्रॅम पालाश प्रति झाडाला द्यावे.

छाटणी तंत्र : बऱ्याचदा असे आढळून येते, की फुले आल्यानंतर नर फुले काळी पडून गळून पडतात. नर फुलांच्या लगत असलेली किंवा नर फुलाला चिकटून असलेली मादी फुलेदेखील काळी पडतात. जर फणसाच्या खोडावर सावलीचे प्रमाण जास्त असेल, तर अशा ठिकाणी फळे काळी पडण्याचे प्रमाण वाढते. म्हणूनच फणसाच्या मधल्या खोडावर पडणाऱ्या सावलीचे नियोजन करणे महत्त्वाचे आहे. झाडाची सरसकट छाटणी न करता तुरळक प्रमाणात फांद्यांची विरळणी केली, तर झाडाच्या आत पडणाऱ्या प्रकाशाचे प्रमाण वाढेल. ही विरळणी करताना कमकुवत फांद्यांची करावी. साधारण नोव्हेंबर ते डिसेंबर या महिन्यांत फुले लागतात. फलधारणेनंतर फळ तयार होण्यासाठी सुमारे 130 ते 140 दिवसांचा कालावधी लागतो.

खात व्यवस्थापन : पाचव्या वर्षापासून प्रत्येक झाडास एक किलो युरिया, दीड किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट आणि ५०० ग्रॅम म्युरेट ऑफ पोटॅश द्यावे. पहिली पाच वर्षे वयानुसार वरील खतांची मात्रा द्यावी. माती परीक्षणाच्या अहवालानुसार खते द्यावीत. रोपे सात-आठ वर्षांनी धरू लागतात, तर कलमांचा बहार तिसऱ्या वर्षापासून सुरू होतो.

👇👇👇 हेही वाचा 👇👇👇

उन्हाळ्यात फळबागा वाचवा

शिकूण घ्या ! आवळा लागवडीचे उत्पादन तंत्रज्ञान

अशी करा चिंचेची व्यापारी लागवड

अंजीर उत्पादनाचे नियोजनबद्ध व्यवस्थापन !

कीड-रोग व्यवस्थापन : फणसावर रोग आणि किडींचा तसा फारसा प्रादुर्भाव शक्‍यतो होत नाही. काही ठिकाणी खोड कूज आणि आसामात फळ कूज रोग आढळतो. काही ठिकाणी खोडकिडा आणि पिठ्या ढेकणाचा प्रादुर्भाव आढळला आहे.

उत्पादन : सर्वसाधारणपणे पूर्ण वाढलेल्या १५ वर्षांच्या फणसाच्या झाडापासून दर वर्षी सुमारे ३० ते ५० किंवा जास्तीत जास्त २५० फळे मिळू शकतात, त्यामुळे हेक्‍टरी ४० ते ५० टन उत्पादन मिळू शकते. कोकण कृषी विद्यापीठाने प्रसारित केलेली जात कोकण प्रॉलिफिक कोकणात लागवडीसाठी उपयुक्त दहाव्या वर्षी प्रति झाड ७२ ते ७५ फणस मध्यम आकाराची पाच ते सात किलो वजनाची फळे मिळतात.

(संदर्भ : शेतीमित्र मासिक)