कडक उन्हाळ्यात घ्या; वांग्याचे बक्कळ उत्पादन

वांगी या भाजीपाला पिकाची लागवड वर्षेभर सर्वच हंगामात खरीप, रब्बी आणि उन्हाळ्यातही करता येते. कोरडवाहू शेतात आणि मिश्रपक म्हणूनही वांग्याची लागवड करतात. आहारात वांग्याची भाजी, भरीत, भजी इत्यादी अनेक प्रकारे उपयोग होतो. पांढरी वांगी मधुमेह असलेल्या रोग्यांना गुणकारी असतात. वांग्यामध्ये खनिजे अ, ब, क ही जीवनसत्त्वे तसेच लोह, प्रथीने याचे प्रमाण पुरेसे असते. महाराष्ट्रात या पिकाखाली मोठे क्षेत्र लागवडी खाली आहे.

हवामान : ढगाळ हवामान व एकसारखा पाऊस वांगी पिकाला मानवत नाही.  कोरडया आणि उष्ण हवामानामध्ये वांग्याची वाढ चांगली होते. सरासरी 13 ते 21 सेल्सिअस तापमानाला वांग्याचे पीक चांगले येते.

जमिन : सर्व प्रकारच्या हालक्या ते भारी जमिनीत वांग्याचे पीक घेता येते परंतू सुपिक चांगला पाण्याचा निचरा होणा-या मध्यम काळया जमिनीमध्ये वांग्याचे झाड जोमाने वाढते. जमिनीचा सामू 6 ते 7 असल्यास पिकाची वाढ चांगली होते. नदीकाठच्या जमिनीत वांग्याचे उत्पादन चांगले येते.

पूर्वमशागत : शेतात रोपांची लागवड करण्यापूर्वी जमीन उभी आडवी नांगरून आणि कुळवून भुसभुशीत करावी. कुळवाच्या शेवटच्या पाळीसोबत दर हेक्टरी 40 – 50 गाडया शेणखत जमिनीत पसरवून मिसळून घ्यावे.

लागवडीचा हंगाम : वांग्याची लागवड तिन्ही हंगामात करता येते. खरीप बियांची पेरणी जूनच्या दुस-या आठवडयात आणि रोपांची लागवड जूलै, ऑगस्टमध्ये केली जाते. रब्बी किंवा हिवाळी हंगामात बियांची पेरणी सप्टेंबर अखेर करतात आणि रोपे ओक्टोंबर–नोव्हेंबरला लावतात. उन्हाळी हंगामत बी जानेवारीच्या दुस-या आठवडयात पेरून रोपांची लागवड फेब्रूवारीत करतात.

व्याग्याचे विविध वाण :

मांजरी गोटा : या जातीचे झाड बुटके आणि पसरट असून पाने लहान ते मध्यम आकाराची असतात. खोड पाने आणि फळांच्या देठावर काटे असतात.  फळे जांभळट गुलाबी असून फळांवर पांढरे पट्टे असतात. फळांचा आकार मध्यम असतो. महिन्यात ते गोल होते. या जातीची फळे चविला रूचकर असून काढणीनंतर 5 ते 6 दिवस टिकतात. हेक्टरी सरासरी उत्पादन 350 ते 400 क्विंटल मिळते.

वैशाली : या जातीचे झाड बुटके आणि पसरट असून पाने खोड आणि फळांच्या देठावर काटे असतात. फळे आणि फूले झुबक्यांनी येतात. फळांचा रंग आकर्षक जांभळा असून त्यावर पांढरे पट्टे  असतात. फळे मध्यम आकाराची अंडाकृती असतात. सरासरी हेक्टरी उत्पादन 300-400 क्विंटल मिळते.

प्रगती : या जातीचे झाड उंच आणि काटक असून पाने गडद हिरव्या रंगाची असतात. पाने फळे आणि फांदयावर काटे असतात. या जातीचे फूले आणि फळे झुबक्यांनी येतात. फळे अंडाकृती आकाराची असून फळांचा रंग आकर्षक जांभळा असून पांढ-या रंगाचे पट्टे असतात. पिकाचा कालावधी 175 दिवस असून 12 ते 15 तोडे मिळतात. सरासरी हेक्टरी उत्पादन 200 ते 300 क्विंटल मिळते.

अरूणा : या जातीची झाडे मध्यम उंचीची असून फळे भरपूर आणि झुबक्यांत लागतात. फळे मध्यम आकाराची आणि अंडाकृती असून त्यांचा रंग चमकदार जांभळा असतो. सरासरी हेक्टरी उत्पादन 300 ते 350 क्विंटल मिळते.

बियाण्याचे प्रमाण : सुधारीत जातींसाठी हेक्टरी 500 ग्रॅम तर संकरीत जातीसाठी हेक्टरी 150 ग्रॅम बियाणे लागते.

लागवड : वांग्याची रोपे गादीवाफ्यावर तयार करतात. गादीवाफे 3 बाय 1 मिटर आकाराचे आणि 10 ते 15 सेमी उंचीचे करावेत. गादीवाफ्याभोवती पाणी देण्यासाठी सरी ठेवावी. एक हेक्टर वांगी लागवडीसाठी अशा 15 ते 20 वाफ्यातील रोपे पुरेशी होतात. वांग्याच्या एक हेक्टर लागवडीसाठी 400 ते 500 ग्रॅम बी पुरते. मात्र त्यापेक्षा जास्त म्हणजे 800 ते 1000 ग्रॅम बी पेरून अधिक रोपे तयार करून ठेवावीत. म्हणजे काही रोप न जगल्यास ही रोप नांगे भरण्यासाठी वापरता येतात. गादी वाफ्यावरील रोपे 10 ते 15 सेंटीमिटर उंचीची झाल्यावर म्हणजे 6 ते 8 पानांवर आल्यावर लावणीस तयार होतात. बी पेरणीपासून साधारणपणे 4 ते 5 आठवडयात रोपे लागवडीसाठी तयार होतात. बियांची उगवण होईपर्यंत वाफ्यांना सुरुवातीला झारीने आणि नंतर वाफ्याच्या भोवती असलेल्या सरीमधून गरजेनुसार पाणी द्यावे.

लागवडीनंतर रोपावर पाने लहान होणे किंवा बोडक्या (लिटल लिफ) या रोगाचा प्रादुर्भाव होऊ नये म्हणून रोपवाटिकेमध्ये वाफ्यावर बी पेरताना फोरेट 10 टक्के दाणेदार औषध 3 बाय 1 मिटर आकाराच्या वाफ्यासाठी 20 ग्रॅम या प्रमाणात बियाण्यांच्यादोन ओळींमध्ये टाकावे. रोपावरील मावा, तुडतुडे, फूलकिडे या किडींच्या नियंत्रणासाठी बी पेरल्यानंतर दोन आठवडयांनी (12 मिलीलिटर एन्डोसल्फान( 35 टक्के) किंवा 20 मिलीलिटर मॅलेथिऑन (50 टक्के (किंवा 2.5 मिलीलीटर फॉस्फॉमिडॉन ( 85 टक्के) किंवा 10 मिलीलिटर डयमेथोएट (30 टक्के (किंवा 10 मिलीलीटर फार्मोथिऑन (25 टक्के ) 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

दोन ओळीतील आणि दोन रोपांतील अंतर जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे आणि जातीनुसार ठेवावे. काळया कसदार जमिनीत 100 X 100 सेंटीमीटर मध्यम प्रतीच्या जमिनीत 75 X 75 सेंटीमीटर आणि हलक्‍या जमिनीत 60 X 60 किंवा 75 X 60 सेंटीमीटर अंतर ठेवावे. रोपांची लागवड करण्यासाठी सरी वरंबे पाडून वरंब्याच्या बगलेत एका जागी रोप लावावे. कोरडवाहू पिकासाठी रोपांची लागवड सपाट जमिनीवर करावी.  रोपांची लागवड ढगाळ वातावरणात किंवा झिमझिम पाऊस सुरू असताना केल्यास फायदेशीर ठरते. उन्हाळ्यात रोपांची लागवड सकाळी न करता दुपारी 5 नंतर ऊन कमी झाल्यावर करावी.

खते आणि पाणी व्यवस्थापन : वांग्याच्या बागायती पिकास दर हेक्टरी 100 किलो नत्र, 50 किलो स्फुरद आणि 50 किलो पालाश द्यावे. त्यापैकी अर्धे नत्र आणि संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश रोपांच्या लागवडीच्या वेळी द्यावे.  आणि राहिलेले अर्धे नत्र रोपांच्या लागवडीनंतर 30 दिवसांनी द्यावे.  ही खते 5 ते 10 सेंटीमीटर खोलीवर झाडाच्या बुध्याभोवती 10 ते 15 सेंटीमीटर अंतरावर बांगडी पाद्धतीने द्यावीत. वांग्याच्या कोरडवाहू पिकास 50 किलो नत्र आणि 25 किलो स्फुरद द्यावे.

रोपांची लागवड केल्यानंतर शेतात लगेच पाणी द्यावे. पाण्याच्या पाळया जमिनीचा प्रकार आणि हंगाम यावर अवलंबून असतात. खरिपाच्या पिकास पाऊस नसताना 10 ते 12 दिवसांच्या अंतराने हिवाळयात 7 ते 8 दिवसांच्या अंतराने आणि उन्हाळयात 5 ते 6 दिवसांच्या अंतराने पाण्याच्या पाळया द्याव्यात. वांगी पिकास तुषार सिंचन किंवा ठिबक सिंचन पध्‍दतीने पाणी देऊन पाण्याची बचत करता येते.

वांग्याच्या शेतीतील खुरपणी करून तण काढणे, कोळपणी करणे, पिकाला भर देणे ही आंतरमशागतीची कामे नियमित आणि वेळेवर करणे आवश्यक आहे. त्याकरिता आवश्यकतेनुसार खुरपणी करून तण काढून घ्यावे. तसेच झाडास मातीची भर द्यावी. काही तणांचा नाश तणनाशकांचा फवारा मारुनही करता येतो. वांगी पिकांमध्ये आंतरपीक म्हणून मुळ आणि पालेभाज्या ( पालक, मेथी, कोथिंबीर इ. ) घेता येतात.

वांगी या झांडाना जास्त फुले व कळी येण्यासाठी : एन.ए.ए. या संजीवकाची (२० पी.पी.एम (२० मिली. १ लीटर पाण्यात) पीक फुलो-यावर असताना) फवारणी केल्यास फळांची वाढ चांगली होऊन उत्पादन वाढते.

व्याग्यावरील रोग नियंत्रण : बोकडया किंवा पूर्णगुच्छ :  या रोगामुळे पानांची वाढ खुंटते.  ती लहान आणि बोकडल्यासारखी दिसतात. याचा प्रसार तुडतुडयांमुळे होतो.  त्याच्या नियंत्रणासाठी बी पेरताना दोन ओळीत फोरेट हेक्टरीदाणेदार औषध प्रती वाफ्यास 25 ग्रॅम या प्रमाणात द्यावे. रोपे लावण्यापूर्वी मोनोक्रोटोफॉस 36 डब्यु.एस.सी.15 मिली व 10 लिटर पाणी याची फवारणी करावी.

मर : हा बुरशीजन्य रोग असून जमिनीत असणा-या फ्यज्यारियम  नावाच्या बुरशीमुळे होतो. या रोगामुळे झाडांची पाने प्रथमतः पिवळी पडतात. शिरेमधील पानांवर खाकी रंगाचे डाग दिसतात. झाडाचे खोड मधून कापल्यास आतील पेशी काळपट दिसतात. झाडांची वाढ खुंटते व शेवटी झाड मरते. त्याच्या नियंत्रणासाठी रोगास बळी न पडणा-या जातींची लागवड करावी. पिकांची फेरपालट करावी. नियमितपणे झाडावर बुरशीनाशकाचा फवारणी करावा. पेरणीपूर्वी बियाण्यास 3 ग्रॅम प्रतिकिलो थायरम चोळावे.

वांगी पिकातील बुरशीजन्य रोगाचे एकात्मिक रोग व्यवस्थापन : माती परीक्षणानुसार खते द्यावीत. पानांवरील करपा, फळकूज, पानांवरील ठिपके आणि भुरी या रोगांच्या नियंत्रणासाठी बाविस्टीन १० ग्रॅम अथवा डायथेन एम-४५, २५ ग्रॅम यांपैकी एक औषध, परंतु आलटून पालटून १० लिटर पाण्यात मिसळून तीन फवारण्या १५ दिवसांच्या अंतराने द्याव्यात.  भुरीसाठी पाण्यात विरघळणारे गंधक २५ ग्रॅम वरील औषधात मिसळून फवारणी करावी. जमिनीतील बुरशीच्या नियंत्रणासाठी ट्रायकोडर्माचा वापर केला नसल्यास लागवडीनंतर किंवा रोगाची लक्षणे दिसताच बाविस्टीन १० ग्रॅम बुरशीनाशक १० लिटर पाण्यात मिसळून तयार केलेले द्रावण साधारणतः ५० ते १०० मि.लि. झाडाच्या बुंध्याभोवती रिंग करून १५ दिवसांच्या अंतराने दोनदा ओतावे. रोगाचा प्रादुर्भाव झालेले रोगग्रस्त पाने सडलेले, किडके फळे गोळा करून बांधावर किंवा प्लॉट शेजारी उघड्यावर न टाकता जाळून नष्ट करावे.

व्याग्यावरील कीड नियंत्रन : शेंडा आणि फळे पोखरणारी अळी : या किडीमुळे वांगी पिकाचे मोठया प्रमाणावर नुकसान होते.  चिकट पांढ-या रंगाच्या या आळया शेंडयातून खोडात शिरून आतील भाग पोखरून खातात. आाणि त्यामुळे झाडाची वाढ खुंडते फळे लहान असताना अळी देठारजवळून फळात शिरून फळाचे नुसकान करते. त्याच्या नियंत्रणासाठी किड लागलेले शेंडे अळीसकट नष्ट करावेत. त्यानंतर निंबोळी अर्क ५ टक्के, निंबोळी पावडर ५ किलो प्रती १०० लिटर पाणी याप्रमाणे भिजवून आर्क काढून फवारणी करावी.

लैगिक गंध सापळे ५ प्रती अर्धा एकर प्रमाणे लावावेट.  त्यातील गोळी दर १५ दिवसांनी बदलावी. प्रकाश सापळे १ प्रती अर्धा एकर क्षेत्रात लावाव. फवारणीसाठी क्लोरोपायरीफॉस १७ मि.ली. प्रती १० लिटर पाणी याप्रमाणे फवारणी करावी.  त्यानंतर डेमिथोएट १५ मिली + नुवान ८  मिली प्रती १० लिटर पाणी मिसळून फवारणी करावी. 40 ग्रॅम कार्बारिल किंवा 14 मिली मोनोक्रोटोफॉस 36 टक्के किंवा 2.4 मिली सायफरमेथिन, 25 टक्के 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी किंवा 10 टक्के कार्बारिल भूकटी दर हेक्टरी 20 किलो या प्रमाणात झाडांवर धुरळावी.

तुडतुडे :हिरवट रंगाची कीड असून पानातील रस शोषून घेते त्यामुळे पाने आकसल्यासारखी दिसतात. तसेच या किडीमार्फत बोकडया या विषाणू रोगाचा प्रसार होतो. त्याच्या नियंत्रणासाठी रोपांच्या पुर्नलागवडीनंतर 2 आठवडयांनी 20 मिली मेलॉथिऑन 50 टक्के प्रवाही 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

मावा : ही अतिशय लहान आकाराची किड पानांच्या पेशीमध्ये सोंड खुपसून पानातील रस शोषून घेते.     त्याच्या नियंत्रणासाठी 20 मिली मेलॅर्थिऑन 50 टक्के प्रवाही 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

लाल कोळी : लाल कोळी नियंत्रणासाठी ५ टक्के निंबोळी पावडर अर्काची फवारणी नियंत्रीत करावी. २० ग्रॅम पाण्यात मिसळणारे गंधक १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.

एकात्मिक नियंत्रण : माती परीक्षणानुसार खते द्यावीत. वांग्याचे उत्पादन जास्त मिळविण्यासाठी आणि फळगळ कमी करण्यासाठी कार्बेन्डँझिम ०.१ टक्के याप्रमाणात तीन फवारण्या फळ लागल्यापासून एक महिन्याच्या अंतराने कराव्यात. मावा, तुडतुडे किडी व रोग नियंत्रणासाठी रोगर १० मिली किंवा क्विनॉलफॉस २० मिली किंवा कार्बारील २० ग्रॅम यापैकी एक औषध बदलून १० लिटर पाण्यातून फवारावे. तसेच ५ टक्के निंबोळी पावडर अर्काची फवारणी करावी. शुक्ष्म अन्नद्रव्य २ लीटर प्रती ३०० लीटर पाणी याप्रमाणे २० दिवसाचे अंतराने फवारणी करावी. डी.ए.पी. ०•५ टक्के व १३:०:४५ हे खत ०•५ टक्के याप्रमाणात ८ दिवसाच्या अंतराने फवारण्या कराव्यात. जमिनीतून झिंक सल्फेट, फेरस सल्फेट, मॅग्निज सल्फेट १० किलो प्रत्येकी व बोरँक्स २ किलो प्रती एकर प्रमाणे शेणखतासोबत द्यावे. जिवाणू खते अझाटोबँक्टर २ किलो + पी.एस.बी. २ किलो + शेणखत मिसळून जमिनीतून द्यावे.

काढणी व उत्पादन : रोप लावणीनंतर 10 ते 12 आठवडयांनी फळे तयार होतात. फळे पूर्ण वाढून टवटवीत आणि चकचकीत असतानाच काढणी करावी. फार कोवळी फळे काढल्यास उत्पादनात घट येते. तसेच जुन फळे गि-हाईकांच्या पसंतीस उतरत नाहीत.  4 ते 5 दिवसांच्या अंतराने 10 ते 12 वेळा वांग्याची तोडणी करता येते. वांग्याची काढणी साधारणपणे तीन ते साडेतीन महिने चालू राहते. वांगी पिकाचे सरासरी हेक्टरी उत्पादन जाती परत्वे  200 ते 300 क्विंटल पर्यंत येते.

प्रा. वैभव प्रकाश गिरी, प्रा. तुषार भरत जगताप, प्रा. संजय बाबासाहेब बडे

सहायक प्राध्यापक दादासाहेब पाटील कृषी महाविद्यालय दहेगाव ता. वैजापूर. जि. औरंगाबाद. मो. नं. 9146412210